استاندارد اتکس (ATEX) چیست؟
در صنایع فرآیندی مانند نفت و گاز، پتروشیمی، داروسازی، معادن و صنایع غذایی، وجود اتمسفرهای قابل انفجار (ترکیبی از گازها، بخارات یا غبارهای قابل اشتعال با هوا) یک ریسک دائمی و جدی است. یک جرقه کوچک از یک تجهیز الکتریکی یا مکانیکی غیر استاندارد می‌تواند منجر به یک انفجار فاجعه‌بار شود. استاندارد ATEX یک چارچوب قانونی و فنی در اتحادیه اروپا است که برای مدیریت این خطرات و تضمین ایمنی انسان‌ها و تجهیزات تدوین شده است.
ATEX چیست؟ نگاهی به ریشه نام
کلمه ATEX از عبارت فرانسوی "ATmosphères EXplosibles" به معنای "اتمسفرهای قابل انفجار" گرفته شده است. این استاندارد در واقع مجموعه‌ای از دو دستورالعمل (Directive) اتحادیه اروپا است که الزامات لازم برای تجهیزات مورد استفاده در مناطق پرخطر و همچنین ایمنی محیط کار را مشخص می‌کند. هر تجهیز یا سیستم حفاظتی که قرار است در چنین محیط‌هایی در اتحادیه اروپا به فروش برسد یا استفاده شود، باید دارای گواهینامه ATEX باشد.
اهداف و اهمیت استاندارد ATEX
ATEX دو هدف اصلی را دنبال می‌کند:
-
ایمنی: تعیین حداقل الزامات ایمنی برای کارفرمایان و کارکنان جهت محافظت در برابر خطر انفجار.
-
تجارت آزاد: ایجاد یک استاندارد فنی هماهنگ در سراسر اتحادیه اروپا تا تجهیزات تأیید شده بتوانند بدون نیاز به تست یا گواهی مجدد در تمام کشورهای عضو به فروش برسند.
اهمیت ATEX در ایجاد یک زبان مشترک و یک چارچوب قانونی مشخص برای تولیدکنندگان، واردکنندگان و کاربران نهایی تجهیزات ضد انفجار است.
دو دستورالعمل کلیدی ATEX
استاندارد ATEX از دو بخش اصلی و مکمل تشکیل شده است:
۱. دستورالعمل ATEX 114 (برای تولیدکنندگان محصول)
-
نام رسمی: Directive 2014/34/EU
-
مخاطب: تولیدکنندگان تجهیزات و سیستم‌های حفاظتی که برای استفاده در مناطق بالقوه انفجاری طراحی شده‌اند.
-
محتوا: این دستورالعمل الزامات فنی، فرآیندهای ارزیابی انطباق، نحوه علامت‌گذاری (Marking) و مستندات فنی لازم برای یک محصول قبل از عرضه به بازار را مشخص می‌کند. دریافت گواهینامه ATEX برای محصول، تحت این دستورالعمل صورت می‌گیرد.
۲. دستورالعمل ATEX 153 (برای کاربران در محیط کار)
-
نام رسمی: Directive 1999/92/EC
-
مخاطب: کارفرمایان و صاحبان صنایعی که محیط کاری آن‌ها دارای اتمسفر بالقوه انفجاری است.
-
محتوا: این دستورالعمل بر روی ایمنی کارکنان تمرکز دارد و کارفرمایان را ملزم می‌کند تا ریسک‌های انفجار را ارزیابی کنند، مناطق خطرناک را زون‌بندی (Zoning) کنند، از تجهیزات مناسب برای هر زون استفاده کنند و آموزش‌های لازم را به کارکنان ارائه دهند.
زون بندی مناطق پرخطر بر اساس ATEX
یکی از مهم‌ترین الزامات دستورالعمل ATEX 153، طبقه‌بندی مناطق خطرناک بر اساس میزان و تداوم حضور مواد قابل اشتعال است. این زون‌بندی به انتخاب صحیح تجهیزات کمک می‌کند.
برای گازها، بخارات و مه‌ها:
| زون (Zone) | تعریف |
| Zone 0 | منطقه‌ای که در آن اتمسفر انفجاری به صورت دائمی، مکرر یا برای مدت طولانی وجود دارد. (مثلاً داخل یک مخزن سوخت) |
| Zone 1 | منطقه‌ای که در آن وجود اتمسفر انفجاری در شرایط کارکرد عادی محتمل است. (مثلاً اطراف شیرهای تخلیه) |
| Zone 2 | منطقه‌ای که در آن وجود اتمسفر انفجاری در شرایط عادی محتمل نیست و در صورت وقوع، برای مدت کوتاهی باقی می‌ماند. |
برای غبارهای قابل اشتعال:
| زون (Zone) | تعریف |
| Zone 20 | منطقه‌ای که در آن ابر قابل انفجار از غبار به صورت دائمی، مکرر یا برای مدت طولانی وجود دارد. (مثلاً داخل سیلوها) |
| Zone 21 | منطقه‌ای که در آن وجود ابر قابل انفجار از غبار در شرایط کارکرد عادی محتمل است. |
| Zone 22 | منطقه‌ای که در آن وجود ابر قابل انفجار از غبار در شرایط عادی محتمل نیست و در صورت وقوع، کوتاه مدت است. |
رمزگشایی پلاک و علامت گذاری ATEX
هر تجهیز دارای گواهینامه ATEX یک پلاک مشخصات دارد که حاوی کدهای مهمی است. درک این کدها برای استفاده صحیح از تجهیز ضروری است. بیایید یک نمونه را تحلیل کنیم:
نمونه علامت‌گذاری: CE 0081 Ex II 2 G Ex db IIC T4 Gb
1. CE: نشان می‌دهد که محصول با الزامات اتحادیه اروپا مطابقت دارد.
2. 0081: شماره شناسایی نهاد بازرسی (Notified Body) که گواهینامه را صادر کرده است.
3. Ex (در یک شش ضلعی): علامت رسمی تجهیزات ضد انفجار.
4. II: گروه تجهیزات.
I: برای معادن (محیط‌های دارای گاز متان).II: برای سایر صنایع سطحی (غیر معدنی).
5. 2: دسته تجهیز (Category). این عدد مستقیماً به زون‌بندی مرتبط است.
Category 1: برای استفاده در Zone 0 / 20 (بالاترین سطح ایمنی).Category 2: برای استفاده در Zone 1 / 21.Category 3: برای استفاده در Zone 2 / 22.
6. G: نوع اتمسفر.
G: برای گاز (Gas).D: برای غبار (Dust).
7. Ex db: نوع حفاظت (Protection Concept). این کد نشان می‌دهد چه روشی برای ضد انفجار کردن تجهیز به کار رفته است.
db: محفظه ضد نفوذ شعله (Flameproof).ia/ib: ایمنی ذاتی (Intrinsically Safe).e: ایمنی افزوده (Increased Safety) و...
8. IIC: گروه گازی (Gas Group). نشان‌دهنده خطرناک‌ترین گازی است که تجهیز برای آن ایمن است.
IIC: برای استیلن و هیدروژن (خطرناک‌ترین).IIB: برای اتیلن.IIA: برای پروپان.
9. T4: کلاس حرارتی (Temperature Class). حداکثر دمای سطحی تجهیز را مشخص می‌کند. این دما باید از دمای خوداشتعالی گازهای محیط کمتر باشد.
T1: 450°C ...T6: 85°C. (هر چه عدد T بالاتر باشد، دمای سطح کمتر و تجهیز ایمن‌تر است).
10. Gb: سطح حفاظت تجهیز (Equipment Protection Level - EPL). یک سیستم کدگذاری جدیدتر که مستقیماً ریسک احتراق را نشان می‌دهد.
تفاوت بین ATEX و IECEx چیست؟
شما اغلب در کنار ATEX، نام IECEx را نیز می‌شنوید. این دو استاندارد بسیار به هم نزدیک هستند اما تفاوت‌های کلیدی دارند:
| ویژگی | ATEX | IECEx |
| محدوده جغرافیایی | اتحادیه اروپا (EU) | بین‌المللی و جهانی |
| ماهیت | الزام قانونی در اتحادیه اروپا | استاندارد داوطلبانه (یک گواهی انطباق) |
| هدف اصلی | ایجاد ایمنی و تسهیل تجارت آزاد در اروپا | تسهیل تجارت جهانی تجهیزات Ex |
| گواهینامه | یک گواهینامه ATEX برای کل اروپا کافی است | به طور گسترده در بسیاری از کشورها پذیرفته شده |
استانداردهای فنی مورد استفاده در هر دو سیستم (مانند سری IEC 60079) تقریباً یکسان هستند. به همین دلیل بسیاری از تولیدکنندگان محصولات خود را برای هر دو گواهینامه به طور همزمان تأیید می‌کنند.
نتیجه‌گیری
استاندارد ATEX یک سنگ بنای حیاتی برای ایمنی در صنایع پرخطر است. این استاندارد تنها یک برچسب یا گواهی نیست، بلکه یک اکوسیستم کامل شامل ارزیابی ریسک، طراحی ایمن، تولید باکیفیت و استفاده صحیح از تجهیزات است. درک مفاهیم کلیدی ATEX مانند دستورالعمل‌ها، زون‌بندی و کدهای علامت‌گذاری برای هر مهندس، مدیر ایمنی و اپراتوری که در محیط‌های بالقوه انفجاری فعالیت می‌کند، امری ضروری است.
همچنین می توانید برای مشاهده سایر مطالب مرتبط به صفحه استانداردها و طبقه‌بندی‌های تجهیزات ضد انفجار مراجعه کنید.
